روشهاي آموزش خلاقيت : با بهره گيري از روشهاي زيرمي توان خلاقيت را آموزش داد:

    1- روش بارش مغزي (: ( Brain storming   

     الکس .اف .  اسبورن ،  اين روش را مطرح مي کند . بااستفاده از اين روش افراد قادر خواهند شد که بيشترين بهره را از توانائيهاي فکري خويش ببرند. پس از تشکيل جلسه ي گروهي، موضوعي براي بحث طبق قوانين خاص ، مطرح مي شود . قوانين عبارتند از :

      الف - انتقاد ممنوع است : اجراي اين قانون موجب مي شود افراد بدون نگراني از تمسخر يا تحقير بتوانند ايده هاي عجيب و غريب خويش را بيان کنند .

       ب – کميت بيشتر، بهتر است: ارائه ي هر چه بيشتر افکار موجب مي شود ايده هاي بيشتري طرح شود و در نتيجه دامنه ي انتخاب وسيعترگردد. بعبارت ديگر کميت بيشتر، کيفيت بيشتر را بدنبال خواهد داشت .

      ج- ترکيب و اصلاح ايده ها مهم است : از ترکيب افکار مي توان ايده هاي جديدي بوجود آورد . 

    رهبر گروه بايد با تاکيد بر اجراي قوانين جلسه بدون اينکه ايده اي را تکذيب يا تاييد نمايد ، نه تنها به جمع آوري عقايد بپردازد ،  بلکه از منشي جلسه بخواهد تمام ايده ها را ياد داشت کند. پس از پايان وقت جلسه مي توان به ارزيابي ايده ها پرداخت و ايده هاي خوب را استخراج نمود . همچنين با ترکيب و تکميل ايده هاي معمولي ، بهترين ايده ها را از آنها ساخت .

معلم نقش سر پرست و رئيس جلسه را بعهده دارد و لازم است قبل از تشکيل جلسه دانش آموزان را با اهداف و روش کار آشنا نمايد. تحقيقات نشان داده گروههاي کوچکتر نتايج بهتري بدست آورده اند .تعداد 12 نفرمناسبترين تعداد براي تشکيل جلسه است . مدت زمان 30 تا 45 دقيقه براي يک جلسه بسيار مناسب است . پس از پايان جلسه اعلام مي شود که تا روز بعد اگر به ايده اي تازه دست يافتند ، يادداشت کنند تابه فهرست ايده ها اضافه شود.

     2- روش ايجادارتباط اجباري (Forced association ) :

        اين روش توسط چرلز .اس . وايتينگ (Charles S. Whiting) مطرح شده است . نوعي رابطه ي اجباري و تحميل شده بين دو يا چند چيز يا فکر است، دو امري که معمولا هيچ ارتباط با هم ندارند .

     اين روش مبتني برانديشه است که هر فکر يا شيﻋ ترکيب جديدي از امور است. آسانترين راه اين است که اشياﻋ و تصورات و افکار در سمت چپ يک جدول نوشته مي شود و اشياﻋ و تصورات ديگر در بالاي جدول. محل تلاقي هر کدام ترکيب و مفهوم جديدي است که در بسياري از اوقات ايده بخش است. درمورد کودکان جنبه ي سرگرمي و بازي بخود مي گيرد. و علاوه براين موجب ابداع وابتکار مي شود. بطورمثال ، ابداع يک سرگرمي تازه با ترکيب وسايل سرگرميها و بازيهاي متفاوت يا ترکيب تازه اي از غذاهاي مختلف. 

3- روش سينکتيکز (Synectics ) يا بديعه پردازي :

      اين روش توسط  گوردن[1] و همکارانش طرح گرديد. سينکتيکز ترکيبي از دو لغت لاتيني به معني اتصال و همراهي عناصر به ظاهر بي ربط است. تفکر خلاق در اين شيوه از طريق فعاليت استعاري و تمثيلي شکل مي گيرد، و تاکيد براين دارد که امور نا آشنا را آشنا و امور آشنا را غريب نمايد. در اين روش از سه نوع قياس بيش از همه استفاده مي شود : 

       الف – قياس شخصي ( Personal analogy ): در اين قياس فرد احساس مي کند خود قسمتي از موضوع مورد قياس است و با آن احساس همدلي مي نمايد. بطور مثال ، معلم از دانش آموز مي خواهد خود را کتاب مورد علاقه اش فرض کند و توصيف کند.

      ب- قياس مستقيم ( Direct analogy ): در اين نوع قياس دو موجود يا مفهوم بايکديگر مقايسه مي شوند. بطور مثال،معلم از دانش آموز مي پرسد پرتقال شبيه چه موجود زنده اي است ؟پوست بچه گربه نرمتر است يازمزمه ؟

      ج- تعارض متراکم ( Compressed conflict ) : توصيف يک موضوع در دو کلمه ي ضد و نقيض است. مانند دوست دشمن،سازندگي نابود کننده . ما با اين شيوه مي توانيم به عمق موضوع تازه وارد شويم .

     4- فهرست خصو صيات (  Attribute  listing ) :

     اين روش توسط رابرت کرافورد[2]  مطرح شد . در اين روش فرد فهرستي از صفات مختلف يک شيﻋ را تهيه مي کند و سپس هر صفت را بطور جداگانه بررسي مي نمايد .

      اين روش را ميتوان هم درمورد مسائل ساده و هم پيچيده بکار برد و همچنين از اشياﻋ تا مسائل انتزاعي را شامل مي شود . بطور مثال ، معلم از شاگردان مي خواهد اشياﻋ ساده اي مانند ميز، کاغذ ، مداد و ... را در نظر بگيرند و تمامي خصايص آنها را از قبيل شکل ، اندازه،  رنگ، کاربرد، فهرستي تهيه کنند. سپس روي هر خصوصيت تمرکز کرده راههايي را که بتوان آن ويژگي را اصلاح نمود يا تغييرداد و بهبود بخشيد را جستجو نمايند و مشخص کنند. با تقسيم مسئله به اجزاﻋ آن مي توان به ايده هاي بيشتري دست يافت و با مسئله از ابعاد مختلف برخورد نمود .

5- روش فهرست سئوالات :                              

     اين روش هم توسط " اسبورن " طرح گرديد . در اين روش فهرستي از سوالات مختلف تهيه مي شود تا موجب برانگيختن قدرت تفکر و تصور فرد گردد. سوالات آن بگونه ا ي تنظيم مي شوند که ايده برانگيز باشند. سوالات عبارتند از:

   1- کاربردهاي ديگر:آيا مي توانيد از اين وسايل استفاده ديگري نمائيد؟چگونه مي توانيم آن را تغيير دهيم تا کاربردهاي ديگري داشته باشد؟ بطور مثال ،معلم مي پرسد ، از جوراب چه استفاده هاي ديگري مي توان بعمل آورد ؟

  2- اقتباس: چه روش ديگري مي توان براي اين کار اقتباس کرد؟چه چيز ديگري شبيه اين وسيله است؟بطور مثال ، معلم مي پرسد ، چه چيز ديگري شبيه گلدان است ؟

  3- تعديل و تغيير: چگونه مي توان در ويژگي هاي شيﻋ تغيير به وجود آورد؟ با چه تغييري مي توان آن را مناسبتر ساخت؟ بطور مثال ، معلم مي پرسد ، چگونه مي توان اتومبيلي ساخت که پروازهم بکند؟

  4- جانشين سازي: چه چيزي را مي توان جانشين ساخت؟ چه کسي را ميتوان به جاي آن کار گرفت؟ بطور مثال ، معلم مي پرسد ، اگر سگها مي توانستند با انسان صحبت کنند چه مي شد؟

  5- بزرگ سازي: چه چيزي مي توان به آن افزود؟ آيا بايد قوي تر باشد؟ اگر به آن اجزائي اضافه شود چه مي شود؟ بطور مثال ، معلم مي پرسد ، اگر گربه ها به اندازه ي سگها مي شدند چه مي شد ؟

  6- کوچک سازي:چه چيز را مي توان حذف کرد؟ آيا مي توان آن را کوچکتر نمود؟ بطور مثال ،  معلم مي پرسد ، اگر فيلها به اندازه ي موشها مي شدند چه مي شد؟

  7- تغيير ترتيب: به چه نحو ديگري مي توان در اين ترتيب تغيير داد؟ چه نتيجه اي از تغيير ترتيب حاصل مي گردد؟

  8- وارونه سازي: بر عکس آن چيست؟ چگونه مي توان معکوس نمود؟ روش متضاد چيست؟

  9- ترکيب: چه افکاري را مي توان ترکيب کرد؟ چه اشيائي با هم ترکيب شوند پديده ي جالبي مي شود؟

روشهاي تمرين تفکر خلاق :

 دوبونو براي تمرين تفکر خلاق روشهاي زير را توصيه مي کند:

    1- تغيير: يافتن راه حلهاي تازه بوسيله ي تغيير ساخت و تنظيم مجدد اطلاعات. براي تمرين اين شيوه ، تعيين سهميه روش خوبي است ، يعني معلم مي تواند در هرموضوع،  رسيدن به تعداد معيني جواب را مشخص نمايد. بدين ترتيب افراد تا تکميل سهميه به بررسي راههاي مختلف مي پردازند.         

    2- شک و ترديد : براي خلاقيت لازم است در مفروضات ترديد نمود. البته هدف ايجاد شکاکيت نيست بلکه مهم اين است که شخص بداند توسط فرضها زنداني نمي شود. در اين صورت مي تواند با آزادي بيشتر از آنها استفاده کند.

    3- تعويض قضاوت : گرچه در نهايت صحيح بودن پاسخ مطرح است ، اما در طول راه اشتباه مجاز است. بدينوسيله امکان دستيابي به پاسخهاي بيشتر فراهم مي شود.

      در اجراي عملي اين روش، معلم مي تواند ايده هاي غلط را ارائه دهد و بجاي بررسي غلط بودن آن ، به بررسي اين نکته که چگونه مي توان آن را مفيد ساخت ، بپردازد. يک ظرف سوراخ را فوري مي توان بدور انداخت يا به کاربردهاي ديگر آن انديشيد.

     4- ايده هاي حاکم : يافتن ايده هاي اصلي يک مطلب،  نقش مهمي در اجتناب فرد ازاين که تحت تاثير آنها قرار گيرد دارد ، کسي که نتواند ايده ي حاکم را بيابد تحت تاثير آن قرار مي گيرد.

      در اجراي عملي اين روش،  معلم مي تواند از شاگردان بخواهد به مطالعه ي مقاله يا کتابي بپردازد و سپس ايده هاي حاکم آنرا انتخاب کنند.

     5- معکوس سازي: در اين روش مطالب را ابتدا به شکل اوليه در نظر مي گيريم ، سپس آنرا وارونه و معکوس مي نماييم. بطور مثال ، بجاي جاري شدن آب از بالا ،آنرا به سوي بالا روانه مي کنيم. اين روش براي رهايي از الزام در نگرش بر موضوع بصورت رايج انجام مي شود. در اجراي عملي، معلمان مي توانند موضوعاتي را ارائه کنند ، دانش آموز بايد سعي نمايد آنرا به شيوه هاي مختلف تا جائيکه ممکن است وارونه سازد.

[1] - Gordon